رنگرزی در فرش دستباف و ماشینی

سال های متمادی است بافته ی فرش وابسته به انجام کارهایی بوده تا به مرحله ی تولید برسد، کارهایی که در کنار هم قرار گرفته و فرایند تولید فرش را میسازند تا جایگاه فرش ایرانی در جهان به شکل کنونی باشد. تمام مراحل از یک اندازه اهمیت برخوردار هستند چرا که بی توجهی در انجام درست هر یک سبب میشود محصول نهایی به دست آمده از کیفیت خوبی برخوردار نباشد.

در این مقاله نحوه ی رنگ رزی تار و پود فرش را بررسی میکنیم.

پس از انجام کارهای مربوط به ریسندگی الیاف، نوبت به مرحله ی رنگرزی میرسد تا نخ ها به رنگ های مورد نیاز فرش دربیاید. معمولا رنگرزی خود به دو روش سنتی و صنعتی انجام میشود.

رنگرزی به چه معناست؟

رنگرزی فرایندی است که در طی آن نخ با مواد شیمیایی و یا با رنگ های طبیعی، با استفاده از ماشین آلات یا دست تولید میشود. نخی که با استفاده از رنگرزی تولید شده نباید در مقابل نور خورشید و یا با شست و شوهای مکرر از بین برود و این ویژگی یکی از عوامل بسیار مهمی است که تحقق آن نیازمند شرایطی است که در ادامه توضیح داده خواهد شد.

رنگرزی در فرش ماشینی

در رنگرزی فرش های ماشینی از ماشین آلات صنعتی استفاده میشود و در طی آن نخ با مواد شیمیایی و مواد رنگزا مخلوط میشود و بعد از آن نخ ها با دمای نسبی با رنگ مورد نظر پیوند خورده و رنگ میشود.

همان طور که قبلا هم اشاره شد رنگ ها به دو روش صنعتی و سنتی تولید میشوند  که معمولا زمانی که نخ ها را به صورت صنعتی تولید کرده باشند، در بافت فرش های ماشینی از آن بهره میبرند.

رنگرزی سنتی

این نوع رنگرزی با استفاده از مواد طبیعی بوده و بدون دخالت ماشین آلات صنعتی صورت میگیرد.

روش انجام کار به این صورت است با استفاده از یک ردیف پاتیل های بزرگ که با توجه به نوع کاربرد از جنس چدن یا مسی است، بر روی اجاق گذاشته میشود و سپس الیاف را در آب گرم قرار داده و بعد از آن که چربی آن گرفته شد، آن را رنگ میکنند؛ به فرایند چربی زدایی الیاف قلیاب میگویند.

از جمله موادی که برای رنگ کردن مورد نیاز است آمونیاک، نمک، دماسنج، ظروف شیشه ای و آب میباشد.

فقط تا قرن نوزدهم الیافی که به صورت طبیعی رنگ آمیزی میشدند به عنوان یک منبع درآمد مهم برای تمام دنیا به شمار می آمدند. بر اساس پژوهش ها ایرانیان نه تنها در زمینه ی ریسندگی و بافت فرش که در زمینه ی رنگرزی نیز در میان بهترین ها و اولین های جهان بوده اند.

ایرانیان کارگاه های رنگرزی فراوانی داشته اند که حتی مواد رنگرزی طبیعی را به خارج از کشور صادر میکردند.

در رنگرزی سنتی یکی از مهم ترین فاکتورهایی که باید در نظر گرفته شود آب و هوا است چرا که تعادل این عامل مهم باعث میشود بسیاری از گیاهان دارویی که برای رنگرزی نیز استفاده میشوند قابل پرورش دادن باشند.

گیاهانی که در رنگرزی از آنها بهره گرفته میشوند شامل: پوست گردو، انار، اسپرک، روناس، گل بابونه، بلوط، سماق و زعفران است که در ابتدا به صورت دارویی مورد استفاده قرار گرفته و سپس از پس مانده ی آنها برای تولید رنگ های مختلف استفاده میشود.

یکی از جذابیت های فرش دستباف ایرانی، به ویژه فرش های قدیمی این است که رنگ های آن به مرور زمان تغییر میکند، برای مثال رنگی که در نگاه آول قرمز دیده میشود زیر نگاهی دقیق تر و موشکافانه تر در طیفی از رنگ های طبیعی قرمز دیده میشود.

چنین ویژگی سبب جذابیت قالی و سرزندگی آن میشود، حال آنکه فرش های جدید رنگرزی شده با بهترین رنگزاهای کرومی نیز هیچ گاه چنین جذابیت رنگی نخواهند داشت.

رنگرزی صنعتی

با پیشرفت تکنولوژی دیگر از رنگرزی سنتی استفاده ی چندانی نمیشود و به جای آن از عملیات هایی که در کارخانجات و کارگاه های رنگرزی بر روی الیاف انجام میگیرد، استفاده میکنند که به آن رنگرزی صنعتی گفته میشود.

چهار عامل اصلی در فرایند رنگرزی نقش دارند که عبارتند از:

ماشین های رنگرزی، مواد شیمیایی رنگرزی، کالای رنگرزی، مواد رنگ زا.

مواد رنگ زا دارای دو منبع طبیعی و مصنوعی هستند.

ماشین های رنگرزی نیز به دستگاه هایی گفته میشود که برای رنگ کردن نخ به شیوه ی صنعتی استفاده میشود. اولین ماشین رنگرزی که ساخته شد بسیار ابتدایی و ساده بود اما به مرور با پیشرفت تکنولوژی ماشین آلات نیز به شکل های پیشرفته و کاربردهای وسیع تری درآمدند که باعث راحتی بیشتر بشر شدند.

از ماشین آلات بسیار پیشرفته ی امروزی که به دلیل سرعت عمل بالا، کیفیت مرغوب و مصرف رنگ کمتر استفاده ی متداول و بالاتری دارد میتوان به ژیگرهوایی اشاره کرد.

برای رنگ کردن نخ ها به روش صنعتی سه روش کلی وجود دارد:

• در روش اول 227 تا 455 کیلوگرم نخ را وارد خمره هایی میکنند و آنها را تحت فشار هوا قرار میدهند تا رنگ دلخواه در آنها پخش شده و نخ ها درانتها به شکل و رنگ مورد نظر درآیند.
• در روش دوم نخ ها را دسته بندی کرده و به صورت پیوسته از خمره ها و حوضچه های عبور میدهند تا به رنگ دلخواه دربیاید.
• در روش سوم نخ ها را شکل میدهند و بعد رنگ داغ را تحت فشار وارد نخ های شکل داده شده میکنند تا رنگ آمیزی شود.

اگر بخواهیم صداقت و حد اعتدال را رعایت کنیم باید بگوییم حتی رنگرزی به شیوه ی صنعتی نیز زیبایی های خاص خود را دارد و قالی هایی که با این شیوه رنگ آمیزی میشوند نیز چشم نوازی خود را دارند.

در انتها باید اضافه کرد ایران است و فرش هایش، از هر نوعی که باشد چرا که ایرانیان از دیرباز هنرمند بوده اند و به جزئی نگر بودن شهرت داشته اند.

به طور کلی مواد رنگی که وارد کشور میشود به دو دسته تقسیم میگردد:

• رنگ های اصلی یا جوهری که به انها آنیلی گفته میشود. این نوع رنگ ها دو ویژگی مهم دارند، اول آنکه ارزان قیمت هستند و دوم اینکه در مقابل نور خورشید دوام خوبی ندارند که عیب بزرگی به شمار می آید. این نوع رنگ در صنعت قالی کاربرد چندانی ندارد به دلیل اینکه یکی از فاکتورهای مهم در فرش ماشینی درجه یک ثبات رنگ آن در مقابل شست و شو و نور خورشید است. شاید یکی از دلایلی که فرش ماشینی کاشان از محبوبیت بالایی برخوردار است رعایت همین اصل مهم باشد.
• رنگ های ترکیبی که نوع مرغوب تر و بهتری هستند و برای تثبیت رنگ در آن ها از بی کرومات پتاسیم استفاده میکنند؛ به این نوع رنگ ها کرومی گفته میشود.

در بافت فرش ماشینی خوب از این نوع رنگ بهره میبرند، چرا که عواملی مانند گرد و خاک، شست و شو و نور خورشید تاثیر مخربی روی لطافت و درخشندگی آن ها ندارد.